LİKİT PETROL GAZI (LPG) ve DOĞALGAZ (CNG)
8.1. TANIMLARI:
LPG (Liqufied Petroleum Gase : Sıvılaştırılmış Petrol Gazı); Petrolün damıtılması ve parçalanması
esnasında elde edilen ve sonradan basınç altında sıvılaştırılan başlıca propan, bütan ve bunların izomerleri
gibi hidrokarbonlar veya bunların karışımıdır.
DOĞALGAZ (CNG: Compressed Natural Gase: Sıkıştırılmış Doğal Gaz); Petrolün oluşumuna benzer şekilde;
Yeryüzünün alt katmanlarındaki organik maddelerin zamanla bakterileşmesi, krojenleşme ve ışıl ayrışması sonucu
oluşan, çoğunluğu metan (CH4) olmak üzere, Etan (C2H6) ve çeşitleri hidrokarbonlardan oluşan yanıcı bir gaz
karışımıdır.
8.2 GENEL ÖZELLİKLERİ:
LPG çoğunlukla ham petrolün rafinasyonu esnasında elde edilir. Basınç altında sıvılaştırılarak tüplere
doldurulur, tankerlerle taşınır. Türkiye şartlarına göre % 30 propan ve % 70 bütan karışımı olarak üretilir.
Renksiz ve kokusuzdur. Bir kaçak olduğunda % 1 lik konsantrasyonunun fark
edilebileceği şekilde içine rahatsız edici koku
veren merkaptan katılır.
|
|
|
|
|
LPG sıvı halde sudan
yaklaşık yarısı kadar hafif, gaz halde havadan iki kat ağırdır. Gaz kaçağı
olduğunda alta çöker. Aşağıdan süpürülerek tahliye edilmelidir. Bir litre
LPG gaza dönüştüğünde 248 litre yer kaplar. Isıl değeri 23600 kcal/m3
dür, ~% 90 verimle yakılabilir, ~24 kat hava tüketerek yanar. Tutuşma sıcaklığı
460 oC dır. Alt Patlama Sınırı (LEL): % 1,9 Üst Patlama Sınırı
(UEL): % 9 dur.
DOĞALGAZ yeraltından doğal olarak çıkar. Basınç altında borularla
ulaştırılır. Ayrıca deniz yolu ile nakil için –160 oC sıcaklıkta
sıvılaştırılır. Türkiye’de kullanılan Doğalgazın bileşimi % 90 Metan, % 5 Etan ve % 5 de diğer gazlar şeklindedir. Çoğunluğunu Metan gazı oluşturduğu
için tamamen Metan gibi davranır. Renksiz ve kokusuzdur. Bir kaçak olduğunda
% 1 lik konsantrasyonunun fark edilebileceği şekilde içine rahatsız edici koku veren Tetra Hidro Teofen katılır.
DOĞALGAZ havaya göre yaklaşık yarısı kadar daha hafiftir. Gaz kaçağı
olduğunda yukarıya yükselir. Yukarıdan süpürülerek tahliye edilmelidir. Bir
litre Sıvılaştırılmış Doğal Gaz (LNG) gaza dönüştüğünde ~600 litre yer kaplar. Isıl değeri 8250 kcal/m3
dür. ~10 kat hava tüketerek yanar. Tutuşma sıcaklığı 540 oC dır. Alt
Patlama Sınırı (LEL): % 5 Üst Patlama Sınırı (UEL): % 15 dir.
LPG tüpleri
doldurulurken tüp içinde hacmi yaklaşık % 15’i kadar bir genleşme payı
bırakılır. Bırakılan boşluk buharlaşan gazla dolar ve kullanılan gaz bu
kısımdan çekilir. Bu nedenle tüpler daima dik durumda tutulmalıdır. Gaz
çıkışı valf ve regülatörlerle kontrol edilir.
LPG yangınları toplam yangınların % 6‘ sını oluşturmakta fakat toplam
ölümlerin % 25’ ine ve toplam yaralanmaların % 55 ‘ ine sebep olmaktadır.
|
LPG
LIQUFIED PETROLEUM
GASE |
DOĞALGAZ
COMPRESSED NATURAL
GASE |
BİLEŞİMİ |
%30 PROPAN %70 BÜTAN |
%90 METAN %5 ETAN %5
DİĞER |
ÜRETİM |
PETROL RAFİNERİLERİ |
YERALTINDAN DOĞAL OLARAK |
TAŞINMA |
TÜPLERLE |
BORULARLA |
TUTUŞTURUCU ISI KAYNAĞI |
KIVILCIM (460 oC) |
KIVILCIM (540 oC) |
YETERLİ OKSİJEN |
%
12 |
YANMA ŞEKLİ |
PATLAMA (C türü) |
SÖNDÜRME MADD. |
KKT,CO2,
HALON ALTERN. |
TOKSİDİTE |
ZEHİRSİZ |
KOKU |
KOKUSUZ [+ Merkaptan] |
KOKUSUZ [+ THT] |
PATLAMA LİMİTLERİ [%] |
1,9 - 9 |
5 - 15 |
YOĞUNLUK [GAZ] [Hava = 1] |
~2 |
0,58 |
GEREKEN HAVA [V/V] |
23,8 |
9,75 |
GAZ/SIVI ORANI [V/V] |
248 |
600 |
ALGILAMA |
% 1
'lik konsantrasyon için kokulandırılmıştır |
KAÇAK DURUMU |
Kaçak fark edildiğinde sigara içilmez, kıvılcım çıkartılmaz |
TAHLİYE |
TABANDAN SÜPÜRME |
SÖNDÜRME |
BOĞMA, Islak bez, KKT vs
ile oksijensiz bırakılarak söndürülür |
SÖNDÜRME |
Kaçağı kapatamıyorsanız
söndürmeyin |
DİĞER TEDBİRLER |
TÜPLER DİK DURMALI |
VANALARLA KONTROL |
DİĞER TEDBİRLER |
Hortumlar Max: 1,5 m ve 3 yıl |
Aydınlatma yan taraftan |
DİĞER TEDBİRLER |
Yakıldıkları yerlerde
sürekli temiz hava girişi olmalı |
Tablo 8.1: LPG ve Doğalgazın
Karşılaştırmalı Özellikleri |
8.3. ÖNEMLİ ÖZELLİKLERİ VE TEHLİKELER:
8.3.1. Oksijen Oranını Azaltmaları: Gazlar özellikle kapalı hacimlerde birçok açıdan risk oluştururlar.
Bunların başında ortamda biriktiklerinde O2 in oranını azaltarak boğularak ölüme neden olmaları gelir. LPG kaçağı
tabandan itibaren, Doğalgaz kaçağı tavandan itibaren birikerek Oksijenin oranını azaltacaktır. İnsanın
soluyabileceği alt sınır olan % 17 nin altına inildiğinde hayati tehlike söz konusu olur.
8.3.2. Oksijen Tüketmeleri: LPG yaklaşık 24 kat, Doğalgaz 10 kat hava tüketerek yanar. Dolayısıyla kapalı
hacimlerde kısa süre sonra Oksijen tehlikeli seviyeye düşer. Banyo gibi küçük hacimlerde bu hız daha fazladır.
Bu nedenle bu gaz yakıtların yakıldıkları yerlerde mutlaka sürekli temiz hava girişi sağlanılmalıdır. Doğalgaz
sistemleri için menfez mutlak şart olarak istenmektedir. Halbuki yaklaşık 2,5 kat daha fazla Oksijen tüketen LPG
için bilgi ve önlem boşluğu vardır. LPG li şofben kullanılan banyolar ve LPG li katalitik soba kullanılan odalar
tehlike altındadır.
8.3.3. Alt ve Üst Patlama Sınırları: Yanmakta olan gaz patlamaz. Kapalı hacimde bütün yanıcı
gazlar alt ve üst patlama sınırları arasındaki oran kadar biriktiğinde en ufak bir kıvılcımla ~10
barlık bir basınçla patlarlar. Basınç; yanma tepkimesinden çıkan ürünlerin
girenlerden fazla olması ve ortam sıcaklığından 1000 oC 'nin üzerindeki
sıcaklıklara ani olarak çıkmaları sebebi ile oluşmaktadır. Buna kimyasal patlama denir. LPG patlaması
diye duyulan olayların büyük çoğunluğu bu patlamadır. Tüp parçalanması az görülür. Yemeğin taşması ile sönen
ocaktan sızan gazın yeterli miktarda biriktiğinde tekrar yakılmak için çakılan çakmakla patlaması sık
karşılaşılan bir durumdur. Ayrıca mutfak tipi tüplerin kauçuk hortumları TS 2179 a göre 3 yıldan fazla
kullanılmaması gerektiği halde ne satıcılar tarafından ve ne de tüketiciler tarafından bilinmemektedir.
Hortumlar sertleşip yarılmakta ve sızan gaz felaketlere sebep olmaktadır. Hortumlar LPG nin buharlaşma entalpisi
nedeniyle soğumasından dolayı deforme olmaktadır ve en çok 3 yılda bir değiştirilmelidir.
8.3.4. Basınçlı kap patlaması: Gazlar basınçlı kaplarda taşınır. Basınçlı kabın iç basıncı
çeperin dayanabileceği basıncı aştığında en zayıf yerinden yarılıp, karşı istikamete fırlayacak şekilde patlar.
Buna fiziksel patlama denir. İçinde yanıcı gaz olsun olmasın bütün tüplerde fiziksel patlama tehlikesi vardır.
Çoğu tüplerde emniyet valfi vardır. Basınç arttığında valf açılır ve gaz boşalır. Bu taktirde yukarıda anlatılan
Oksijen oranını azaltma ve kimyasal patlama tehlikelerine sebebiyet verebilir. Piknik tüplerinde ise emniyet
valfi olmadığından sıcaklığın artışı ile fiziksel patlama kaçınılmazdır. Sıvılaştırılmış gaz bulunan tüplerde
sıvı miktarı ne kadar fazla ise patlama riski o kadar azdır. Bu nedenle boş tüp dolu tüpten daha tehlikelidir.
Tüpler direkt Güneş ışığına maruz bırakılmamalı, aşırı sıcak ortamda tutulmamalıdır. Piknik tüplerinin üzerine
çapı büyük kazan konulmamalıdır.
8.4. TAHLİYE VE SÖNDÜRME;
8.4.1. Algılama ve Tahliye; Gaz kaçaklarının % 1 lik konsantrasyonu burun ile algılandığında veya
patlayıcı gaz dedektörü ile daha erken algılandığında yapılması gerekenler a) kapı ve pencereyi açmak, b) LPG ise
yerden, Doğalgaz ise tavandan süpürerek tahliye etmektir. Yapılmaması gerekenler a) kibrit ve sigara yakmamak,
b) elektrik düğmelerini açmamak veya kapatmamak, c) kıvılcım ve ark oluşturabilecek her hareketten uzak durmaktır.
8.4.2. Söndürme; Gaz yangınları BC veya ABC tipi kuru kimyevi tozlu veya CO2 li söndürücülerle
boğarak söndürülür. Ayrıca HALON türevi söndürücüler de kullanılabilir. Evde alev almış tüp veya hortum ıslak
bezle örterek söndürülebilir. Söndükten sonra vana kapatılabilmeli, gaz kesilmelidir. Gaz kesilemeyecekse
söndürmemek daha iyidir. Çünkü gaz çıkışı patlamaya sebep olabilecektir. Elbette gaz patlaması veya yangını
sonucu tutuşan katı ve sıvı yanıcıları söndürmek ve soğutmak için su ve köpük kullanılabilir.
8.5. Tedbirler:
8.5.12. Dairelerde Doğalgaz Kaçağı Varsa;
a- Kapı girişinde bulunan sayaçtaki vana kapatılır.
b- Gerekli müdahaleler yapılır.
c- Vana tekrar açılmaz, 187' nolu telefonla İGDAŞ'a haber verilir.
8.5.13. Bina İçinde veya Kazan Dairesinde Gaz Kaçağı Varsa;
a- Bina dışında bulunan sayaçtaki vana kapatılır.
b- Eğer sayaca ulaşılamıyorsa servis kutusu özel anahtarla açılır ve vana kapatılır.
c- Vana tekrar açılmaz, 187' nolu telefonla İGDAŞ'a haber verilir.
d- Halk tehlikeli bölgeden uzaklaştırılır, bina boşaltılır.
e- Yakın evlerdeki kişiler uyarılır gerekirse bu evler de boşaltılır, sokak trafiğe kapatılır
f- Etraftakilerin sigara içmeleri, kıvılcım çıkartacak hareketlerde bulunmaları, zillere basmaları, elektrik düğmelerini kullanmaları önlenir.
Abdurrahman İNCE
Kimya Mühendisi
İBİTEM Amir
Yardımcısı